بسم الله الرحمن الرحیم
بنده، هنگامی که به سجدهٔ تشریعی رو می‌آورد و جبهه بر خاک می‌ساید، در حقیقت خود را با تمام اجزای نظام تکوین هماهنگ نموده است که حضرت حق جلّ‌جلاله فرموده:
آنچه در آسمان‌ها و زمین است، برای خدا سجده می‌کنند؛ ﴿وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ﴾ و در مقام اطاعت و راه‌یابی به مقام قرب محبوب خویش برآمده است که فرمود: ﴿وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ﴾.
در شب نیمه شعبان که از مراتب شب قدر است، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلّم) به سجده رفتند و به قدری گریه کردند که زمین از اشک چشمان مبارکش تر شده بود و ذکر سجده حضرت در آن شب این بود که «سَجَدَ لَکَ سَوادِی وَ خَیالِی وَ بَیاضِی».
شیخ عارف کامل ما مرحوم آیه الله پهلوانی روحی فداه در تبیین این ذکر سجده حضرت می‌فرماید:
«انسان علاوه بر سجده‌ای که در این عالم ماده و طبیعت دارد، در عوالم مثالی و نوری نیز سجده و خضوع متناسب با این دو عالم را دارد، زیرا سواد، همان عالم مادی، و خَیال همان عالم مثالی، و بیاض همان عالم نوری و خلقت نوری است».
نتیجهٔ چنین سجده‌ای آن است که تمام مراتب وجودی‌ام از طبع و مثال و حقیقت من، هیچ شائبهٔ خودیت و انیّت و استقلالی ندارد و فانی در حضرت حق جلّ‌جلاله می‌باشد.
مرحوم استاد، آیه الله پهلوانی(قدس سرّه)در رابطه با حقیقت سجده و اقسام ثلاثه آن می‌فرماید:
«سجده عبارت است از فروتنی صاحب نعمت و مال در برابر ولی‌نعمت و عطاکننده آن. [هر] نعمت و کمال وجودی که در مظاهر و جلوات حضرت حق موجود است، در واقع مربوط به اعطا کننده آن که صاحب حقیقی هر نعمت و کمالی است می‌باشد؛ در عین اینکه اعطا کننده نعمت و کمال، از مظاهر و دارندگان کمال، جدا نبوده و در کنار نمی‌باشد.
هر موجودی همچنان که در به وجود آمدنش به خالق و بخشنده کمالات محتاج است، در بقای استمرارش نیز به او محتاج می‌باشد. از این فقر و فروتنی و شکستگی هر چیزی در پیشگاه ساحت مقدس الهی به «سجده تکوینی» تعبیر می‌شود.
از طرفی هر موجودی به شعور مختص خودش توجه دارد به اینکه باید در برابر ولی‌نعمت و عطاکننده کمالاتش خضوع و فروتنی داشته باشد که از این به «سجده غیرتکوینی» تعبیر می‌شود.
این نوع از سجده همانطور که در هنگام توجه موجودات به خداوند متعال و فروتنی در برابر او محقق می‌شود، هنگام اظهار نیاز و درخواست موجودات از یکدیگر در رفع نیازهایشان نیز محقق می‌شود، زیرا موجودی که از او درخواستی صورت می‌گیرد، در واقع از خود چیزی ندارد و هر کمالی در او هست، متعلق به پدید آورنده‌اش که خدای سبحان است می‌باشد.
برای انسان علاوه بر دو سجده‌ای که بیان شد که همه موجودات با تمام وجود به آنها مشغولند، سجده دیگری نیز می‌باشد که عبارت است از «سجده تشریعی» که خداوند امر به آن کرده تا بنده در برابر مولا و ولی‌نعمت خود اظهار فروتنی و شکستگی نماید و با جنبه مادی و جسمانی خود سجده کند تا ظاهرش نیز با «تکوین» هماهنگ شود».
از آنجایی که حضرت محبوب جلّ‌جلاله محیط بر همه اشیاء می‌باشد و با همه موجودات است و هر چه که در جهان خلقت لفظ «شیءٌ» بر او اطلاق شود، اصل وجود و کمالات خود را از او و به او سبحانه دارد، درنتیجه بنده هنگامی که پیشانی بر خاک می‌گذارد، بداند یا نداند، در حقیقت سجده تشریعی خود را با سجده تکوینی و غیرتکوینی تطبیق می‌دهد؛ و سجده و خضوع و تذلّل تکوینی و غیرتکوینی امکان ندارد در مقابل غیر حضرت محبوب جلّ‌جلاله واقع شود.